Tenzih nedir?

Halil İbrahim Genç

Başta iman-ı gaybi düzeyinde Hakk’ı âlemlere aşkın bilerek O’na noksan bir sıfat yakıştırmama hâline tenzih denir. Lakin hakikatte ise âlemlere aşkın olan Hakk’ı, esma ve ayet üzeri bakışım edinilmesi sonucunda eşyaya gaybet hâlinde iken Hakk’ın zuhura gelişinin iman seyir (müşahede) hâlleridir. Çünkü âlemlerden cüda olma noksanlığında bulunmayan Hakk’ı, âlemlerden gayb oluşumuz ile âlemler ve âlemlerdeki olay ve olguları sınırlı varlık oluşları sebebiyle O’nun varlığına yakıştırmadan, zuhurda O’nu müşahede etmek tenzihtir.

Alemleri ve âlemlerdeki olay ve olguları mevcud durumlarına göre Hakk görmek şirkten olup, onları haklarının dışında görmenin, mecudiyetlerini yalanlamak olduğunu da belirtmek gerekir.

Esmalar ve ayetler, hem Hakk’ın şahsını işaret etmeleri sebebi ile tenzih seyrinde hem de Hakk’ın âlemler üzerinden tecellisini işaret etmeleri ve kavrayışta ilahlık tavırlarında müşahede edilmesinin aracı olmaları sebebiyle teşbihte bulunmanın zorunlu ilkeleridir.

Esmasız, ayetsiz ve sıfatsız teşbih ve tenzih seyrinden, gaybetin cezbe hâli hariç, bahsedilemez. Sıfatlar, esmalar ve ayetler dildeki tevhidin zorunlu ilkeleri olup, iman ile de tevhidin müşahede ilkeleridir.

Anlatılanlar doğrultusunda Hakk, şahsı ile sıfat, ayet ve esmadan münezzeh, lakin sıfat, esma ve ayet tavırları seyrinde sıfat, esma ve ayet ile tenzih ve teşbihte müşahede edilir demek de gerekir.

Sıfatlar, esmalar ve ayetler, Hakk’ı bilmenin epistemolojik (bilim bilgisi) ilkeleri; tevhitte iman ile Hakk’ı müşahede etmek de yaşamanın ontolojik (varlık bilgisi) illkeleridir.

Bu bağlamda sıfat, esma ve ayetler, mevcudatın varoluş nedenselliğinin, melâike düzeyinde fiilde belirişinin ilk örnekleri (arketip) ve mevcudatın varoluşu ile ne-için’liğinin meleke düzeyinde fiilde devindikleri ve yaşayacakları sonuç örnekleridirler.

Bu doğrultuda sıfatlar, esmalar ve ayetler, varoluşun başlangıcının ve sonucunun ilkeleri olarak, yaşamda ise ereğinde seyir edildiği evrensellerdirler.

Hakk bu düzeyde ilkeler üzeri varlık seyrinde mevcudata aşkın varlık olarak vahittir lakin tevhitte bulunmaz. Çünkü tevhid, kesrette bulunan (ikilikte, analitik bakışımda düşünen) kulun birleme düzeyinde, her şeyle bir olan vahidi tavırlarında müşahede etmesidir. Bu da kulun kulluk perdesi üzerinden gerçekleşir.

Kâmil bir tevhid seyri ise kulun kulluğundan düşüncede gayboluşunun yani Hakk-kul ikiliğinde fenâ bularak ikiliğin yokluk buluşu üzeri gerçekleşir.

Tasavvuf Sohbetlerimizi ücretsiz dinlemek için buraya tıklayabilirsiniz.

Tenzih ne demek? Paylaşın: